Op donderdag 20 oktober 2022 presenteerde ik in Museum Gouda mijn essay Vrouwen kijken, over mijn bijzondere moeder Josine de Bruyn Kops, die er van 1976-1986 de vooruitstrevende directeur was. Ik hield er deze voordracht:
Als kind kwam ik lange tijd iedere dag in dit museum. Na schooltijd liep ik langs de stijlkamers en de schuttersstukken en de schilderijen van de Haagse School, vergaapte me aan de opgezette krokodil in de oude apotheek. Het was voor mij een perfecte plek om weg te dromen.
Ik kwam ook bij dit soort gelegenheden. Met tegenzin. Mijn moeder hield dan een toespraak, bijvoorbeeld bij de opening van een tentoonstelling, en ik zat in de zaal weg te dromen en liet al die interessante, kunsthistorische en feministische woorden van Josine aan me voorbijgaan.
Na afloop liep ik in vijf minuten langs alle tentoongestelde werken en zei: Ik heb alles al gezien hoor. Kunnen we gaan? Nu denk ik soms: had ik maar wat beter opgelet.
Een paar jaar geleden bezocht ik hier de tentoonstelling Vrouwen van Museum Gouda, met aankopen van Josine, geselecteerd door Hedy D’Ancona. En ik dacht: ik wil er toch iets van achterhalen. Te weten komen hoe mijn moeder dacht en werkte. Hoe ze dacht over feminisme, kunst, en feministische kunst. Hoe ze haar werk deed.
Dat probeerde ik te achterhalen door te lezen, via gesprekken met kunstenaars van wie mijn moeder werk aankocht, gesprekken met medewerkers, mensen die haar gekend hebben.
Een van de eersten die ik sprak was haar vriendin en collega Liesbeth Brandt Corstius, die in augustus van dit jaar helaas is overleden. Zij vertelde me uitgebreid over Josine:
Hoe Josine en Liesbeth samen plannen smeedden op een terras in Parijs, hoe ze, samen met nog een aantal anderen, de Stichting Vrouwen in de Beeldende Kunst (SVBK) oprichtten, en hoe ze de tentoonstelling Feministische Kunst Internationaal organiseerden. Hoe fel Josine reageerde op seksistische opmerkingen.
De museumdirecteur van het Haags Gemeentemuseum zei bij de persconferentie van die tentoonstelling Feministische Kunst Internationaal: ‘u moet maar niet zo op de kwaliteit letten.’
Waarop Josine riep: ‘De kwaliteit is prachtig’ En: ‘Het is het beste wat er ooit gemaakt is!’
Wat Josine mooi vond, hoe ze tegen kwaliteit aankeek, dat was één van mijn vragen. En dat vond ik moeilijk. In het begin van mijn essay heb ik het erover dat ik beter ben met woorden dan met beelden, beter thuis in literatuur dan in beeldende kunst.
Om die reden permitteer ik mij nu een klein uitstapje naar de literatuur, naar het laatste boek dat ik heb gelezen. Dat is, echt heel toevallig: Een tevreden lach van Andreas Burnier.
Een tevreden lach is een autobiografische bildungsroman uit 1965. Deze klassieker is opnieuw onder de aandacht gekomen dankzij het feministische schrijverscollectief Fixdit, een groep schrijvers die de literaire canon wil uitbreiden met belangrijke werken van vrouwelijke auteurs.
In de herontdekte roman Een tevreden lach schrijft Burnier onverschrokken en revolutionair (zeker voor die tijd) hoe de hoofdpersoon als man in een vrouwenlichaam haar weg moet worstelen in het patriarchale Nederland van de jaren 50.
Burnier schrijft: Elk boek is een gevaar.
Dat vind ik een prachtige zin en ik noem die omdat ik zomaar vermoed dat Josine (en ik weet niet of zij Burnier ooit gelezen heeft) dit ook een mooie uitspraak zou vinden. Wat Josine deed was in zekere zin ook een gevaar. Een gevaar voor de traditionele mannenwereld. En net als Burnier was Josine moedig. Moedig door niet alleen te doen wat van haar verwacht werd, door voor haar mening uit te komen, tegen de stroom in te zwemmen, te provoceren, en strijd te voeren.
Zoals Neel Korteweg zei: Josine had een volstrekt eigen kijk op de dingen. Die eigenzinnigheid, moed en strijdbaarheid van Josine kwam steeds ter sprake, ook bij de andere mensen die ik voor dit essay heb gesproken. En dankzij die mensen ben ik weer iets dichter bij mijn moeder gekomen. En is dit essay er gekomen.
Gisteren stelde ik een stapeltje samen voor mensen die dit boek niet per ongeluk moeten kopen, in de museumwinkel, maar van mij moeten ontvangen.
Josine’s oudere zus Guérithe, natuurlijk. Mijn vader, Pieter, die mijn moeder destijds aanmoedigde om in Gouda te solliciteren.
En mensen die bijgedragen hebben aan de totstandkoming van het essay. Beeldend kunstenaars Neel Korteweg en Marjolijn van den Assem, Interieurarchitect Marijke van der Wijst, dichters Anne Büdgen en Anne Vollaard, conservator Hans Vogels, en nog een aantal mensen die er nu niet bij zijn.
Toen ik dat lijstje samenstelde zag ik: mijn hemel wat hebben er veel mensen meegewerkt aan dit kleine boekje. En zo is niet alleen het essay maar ook de totstandkoming ervan in de geest van Josine.
Want Josine werkte graag samen. Met Marijke van der Wijst, Liesbeth Brandt Corstius, Hans Vogels, en vele anderen. Zoals Marjolijn van den Assem me vertelde: Josine’s werk, en haar strijd voor de kansen van vrouwen in de kunst, was geen ego-project. Zij was bezig om samen met anderen iets te bereiken.
Ik kijk nu wel terug op dat werk, maar Josine was eigenlijk niet nostalgisch, ze was er de persoon niet naar om terug te kijken naar het verleden maar om met de wereld van nu bezig te zijn.
En dat moet ook. Liesbeth Brandt Corstius vertelde mij, toen ik haar het eerste exemplaar van het boekje bracht, dat ze blij was, dat het gedachtengoed en activisme van Josine wordt voortgezet; dat er tegenwoordig weer meer aandacht is voor feminisme en diversiteit in de kunst; opdat het domein van de kunst niet slechts bereikbaar is voor één categorie mensen maar voor iedereen.
Dat gebeurt onder andere door conservator Jorien Soepboer, die met steun van het Mondriaan Fonds onderzoek doet naar Josine’s collectie. Daar ben ik heel dankbaar voor.
Daarom wil ik graag dit exemplaar aanbieden aan Jorien Soepboer. Niet het eerste exemplaar, dat was voor Liesbeth Brandt Corstius, maar wel een speciaal exemplaar, omdat zij een van de mensen is die het werk en gedachtengoed van Josine de Bruyn Kops voortzet.
Dank voor uw aandacht.